Wyzbycie się majątku przez spadkodawcę w drodze darowizny a sytuacja spadkobierców ustawowych

Nie należą do rzadkich sytuacje, w których spadkodawca jeszcze w trakcie swojego życia wyzbywa się najistotniejszych składników majątku (na przykład nieruchomości, pojazdów czy też cennej biżuterii) w drodze umowy darowizny. W skrajnych przypadkach może dojść do sytuacji, w której w chwili śmierci spadkodawcy brak będzie jakiegokolwiek majątku, który mógłby zostać odziedziczony przez spadkobierców.

Przykład:

Spadkodawca posiadał dwóch synów (jedynych spadkobierców ustawowych), a jedynym wartościowym składnikiem jego majątku był samochód osobowy o wartości 50.000,00 zł. Przed śmiercią samochód został darowany przez Spadkodawcę Synowi X. Syn Y nie otrzymał żadnej darowizny od ojca. W momencie śmierci wartość majątku zmarłej osoby wynosi 0. Spadkobiercy nie odziedziczą zatem żadnego majątku. „Poszkodowanym” w takiej sytuacji będzie oczywiście Syn Y, który nie tylko nie odziedziczy żadnej części majątku, ale także nie otrzymał uprzednio żadnej darowizny.

W tego rodzaju sytuacjach polskie prawo zapewnia jednak najbliższym członkom rodziny spadkodawcy możliwość dochodzenia pewnej części należnego spadku, a ściślej mówiąc zachowku, od obdarowanych uprzednio przez spadkodawcę osób

Zachowek

Zstępnym (tj. dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, a nie dostali spadku, należy się połowa wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli  uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, zachowek wynosić będzie dwie trzecie wartości udziału spadkowego.

Treść wskazanego artykułu mogłaby sugerować, że instytucja zachowku znajduje zastosowanie jedynie w przypadku dziedziczenia na podstawie testamentu. Zgodnie jednak z orzecznictwem Sądu Najwyższego uprawnienie do zachowku powstaje również w przypadku dziedziczenia ustawowego. „Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia” (teza wyroku Sądu Najwyższego z 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02).

Doliczanie darowizn do spadku przy obliczaniu należnego zachowku

Kluczowe znaczenie dla analizowanego zagadnienia ma fakt, że przy obliczaniu wysokości zachowku do spadku dolicza się darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 Kodeksu cywilnego).

Przykład:

W naszym przykładzie czysta wartość spadku wynosiła 0. Z uwagi na fakt, że przed śmiercią spadkodawca dokonał darowizny przedmiotu majątkowego o 50 000,00 zł, dla potrzeb obliczenia zachowku do czystej wartości spadku należy doliczyć wskazaną kwotę. Zgodnie z systemem dziedziczenia ustawowego Synowi Y należy się udział spadkowy w wysokości ½., zachowek stanowić będzie natomiast ½ tegoż udziału spadkowego. Wysokość zachowku należnego Synowi Y wynosiłaby zatem 12 500,00 zł (tj. ¼ z 50 000,00 zł). Syn Y nie ma jednak możliwości otrzymania należnego zachowku od innych spadkobierców – Syn X również nie otrzymał bowiem żadnego spadku.

Odpowiedzialność osób obdarowanych

Ustawodawca przewidział powyższą sytuację – zgodnie z art. 1000 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Przykład:

W naszym przykładzie wysokość należnego zachowku wynosi 12 500,00 zł. Syn Y nie otrzymał ze spadku żadnej kwoty. W związku z powyższym Syn Y może domagać się od Syna X zapłaty zachowku we wyżej wskazanej kwocie – 12 500,00 zł. Syn X został bowiem uprzednio obdarowany przez spadkodawcę, a wskazana darowizna podlega doliczeniu do spadku.

Należy jedynie pamiętać, że obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Natomiast w sytuacji, gdy  obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on  odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Wyjątki – jakie darowizny nie podlegają doliczeniu do spadku

Należy pamiętać, że nie wszystkie jednak darowizny dokonane przez spadkodawcę mogą zostać doliczone do spadku zgodnie z powyższymi przepisami. W szczególności do spadku nie dolicza się:

• drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
• darowizn dokonanych więcej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
• darowizn dokonanych przez spadkodawcę w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych (przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu),
• darowizn dokonanych przez spadkodawcę przed zawarciem małżeństwa (przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi).

Podsumowanie

Wyzbycie się istotnych składników majątku przez spadkodawcę przed śmiercią w drodze umowy darowizny nie musi oznaczać, że spadkobiercy ustawowi zostaną pozbawieni możliwości uzyskania jakiegokolwiek majątku.

W szczególności spadkobiercy ustawowi wskazani w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (tj. najbliższa rodzina) mają prawo do ubiegania się o zapłatę zachowku od osób obdarowanych jeszcze za życia spadkodawcy, w szczególności od innych spadkobierców.

W przypadku jakichkolwiek pytań dotyczących omawianego tematu lub innych zagadnień z zakresu prawa spadkowego lub ogólnie prawa cywilnego, zapraszamy do kontaktu telefonicznego lub e-mailowego z Kancelarią.