29 kwietnia 2021 r. zapadł wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który ma istotne znaczenie dla tzw. spraw frankowych.

Wskazane orzeczenie Trybunału stanowi kontynuację korzystnej dla kredytobiorców linii orzeczniczej TSUE oraz zawiera istotne wskazówki interpretacyjne dla polskich sądów.

Poniżej przedstawiamy najistotniejsze wnioski wyroku w sprawie C-19/20.

1. Czy zawarcie aneksu do umowy kredytowej wyłącza możliwość stwierdzenia abuzywności klauzul indeksacyjnych?

Co do zasady późniejsze zawarcie aneksu niwelującego pierwotną abuzywność określonych klauzul nie pozbawia konsumenta prawa do ochrony i nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu niedozwolonego charakteru kwestionowanych postanowień umownych.

Trybunał potwierdził, że rezygnacja konsumenta z przysługujących mu uprawnień w związku z abuzywnością określonych postanowień (na przykład na podstawie aneksu) może nastąpić wyłącznie w przypadku, jeżeli taka rezygnacja następuje w sposób w pełni świadomy i niezależny. Konsument musiałby zatem wiedzieć przed zawarciem aneksu, że zmieniane aneksem klauzule miały charakter abuzywny i że podpisując dokument zrzeka się uprawnienia do dochodzenia roszczeń wynikających z abuzywności danych klauzul (por. pkt 61 uzasadnienia analizowanego wyroku).

Doświadczenie wskazuje jednoznacznie, że proponowane kredytobiorcom aneksy (w szczególności umożliwiające spłatę rat bezpośrednio w walucie obcej) nie spełniały powyższych wymogów, w szczególności kredytobiorcy nie byli informowani, iż podpisując aneks zrzekają się jakichkolwiek roszczeń.

Jednocześnie TSUE nie wyłączył możliwości stwierdzenia nieważności umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne nawet w przypadku zawarcia późniejszego aneksu.

2. Czy skutkiem abuzywności klauzul indeksacyjnych zawsze jest nieważność?

Nie.

Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału, w przypadku stwierdzenia abuzywności określonej klauzuli umownej zasadą pozostaje utrzymanie umowy w mocy i ograniczenie się do eliminacji wyłącznie postanowień uznanych za niedozwolone.

Nieważność umowy kredytowej może zostać stwierdzona jedynie wówczas, gdy sąd uzna, że eliminacja abuzywnych postanowień umownych obiektywnie uniemożliwia wykonywanie Umowy.

„…celem zamierzonym przez tę dyrektywę jest ochrona konsumenta i przywrócenie równowagi pomiędzy stronami poprzez wyłączenie zastosowania warunków uznanych za nieuczciwe, przy jednoczesnym zachowaniu, co do zasady, ważności pozostałych warunków danej umowy…” (por. pkt 54 uzasadnienia analizowanego wyroku).

Wydaje się zatem, że w ocenie Trybunału przyznać należy pierwszeństwo rozwiązaniom pozwalającym na dalsze wykonywanie umowy. Stoimy na stanowisku,  (popartym orzecznictwem Sądu Najwyższego), że rozwiązaniem takim może być w szczególności konstrukcja kredytu złotowego oprocentowanego według wskaźnika LIBOR (tj. właściwego dla franka szwajcarskiego).

3. Czy możliwe jest stwierdzenie abuzywności tylko niektórych elementów klauzuli indeksacyjnej w sposób prowadzący do zmiany istoty danego postanowienia umownego?

Takie rozstrzygnięcie nie jest możliwe.

Trybunał konsekwentnie stoi na stanowisku, że sądy nie są uprawnione do dokonywania jakichkolwiek zmian treści postanowień uznanych za abuzywne, w szczególności poprzez dokonywanie jakichkolwiek skreśleń czy wprowadzanie uzupełnień. Powyższe powoduje bowiem brak możliwości realizacji odstraszającego celu przepisów dotyczących postanowień abuzywnych.

„Uprawnienie to [do zmiany postanowień niedozwolonych] przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców przez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały być one unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców…” (por. pkt 68 uzasadnienia analizowanego wyroku).

Ponadto TSUE wprost stwierdził, że eliminacja samego tylko postanowienia dotyczącego marży banku (doliczanej do kursu podstawowego) mogłaby nastąpić wyłącznie wówczas, gdyby wskazane postanowienie stanowiło „zobowiązanie umowne odrębne od innych postanowień umownych” (por. pkt 71 uzasadnienia analizowanego wyroku).

Wskazane zagadnienie dotyczy przede wszystkim kredytów udzielanych przez GE Money Bank S.A. (obecnie Bank BPH S.A.) z uwagi na szczególną konstrukcję umownej klauzuli indeksacyjnej odsyłającej do kursu NBP powiększonego o marżę banku.

4. Czy fakt uchwalenia tzw. „ustawy antyspreadowej” ma jakikolwiek wpływ na możliwość powołania się przez konsumenta na niedozwolony charakter postanowień zawartej wcześniej umowy kredytowej?

Nie.

Jakiekolwiek zmiany ustawowe dokonywane w celu zapobiegania stosowaniu postanowień niedozwolonych postanowień w przyszłości nie mogą prowadzić do ograniczenia praw konsumenta wynikających z unijnych przepisów dotyczących skutków stosowania niedozwolonych klauzul umownych przez przedsiębiorców. Wprowadzenie „ustawy antyspreadowej” nie może zatem ograniczać możliwości dochodzenia roszczeń kredytobiorców w związku z abuzywnością poszczególnych klauzul.

„Fakt, że niektóre postanowienia umowne zostały w drodze przepisów krajowych uznane za nieuczciwe i nieważne oraz zastąpione nowymi postanowieniami w celu dalszego istnienia danej umowy, nie może bowiem prowadzić w konsekwencji do osłabienia ochrony gwarantowanej konsumentom…” (por. pkt 80 uzasadnienia analizowanego wyroku).

5. Czy przed wydaniem wyroku sąd winien poinformować konsumenta o skutkach ustalenia nieważności umowy kredytowej?

Tak, i to niezależnie od tego, czy konsument jest reprezentowany w postępowaniu przez profesjonalnego pełnomocnika.

Powyższe jest konsekwencją obowiązku przestrzegania przez sąd zasady zapewnienia rzeczywistej ochrony sądowej praw jednostek wynikających z prawa Unii Europejskiej (por. pkt 92 uzasadnienia analizowanego wyroku).

Skoro konsument może zrezygnować z korzystania z uprawnień związanych ze stwierdzeniem abuzywności określonych klauzul, taka osoba powinna najpierw poznać potencjalne negatywne skutki udzielenia mu ochrony prawnej (zwłaszcza w przypadku ustalenia nieważności umowy kredytowej).

Trybunał wprost wskazał, że jeżeli sąd przewiduje, iż ustalenie nieważności umowy może doprowadzić do powstania określonych roszczeń banku wobec kredytobiorcy, konieczne jest uprzednie udzielenie konsumentowi odpowiedniego pouczenia.

6. Jakich kwestii nie rozstrzygnął Trybunał w omawianym wyroku?

Po pierwsze TSUE nie zajął żadnego stanowiska w odniesieniu do możliwości podnoszenia przez bank roszczeń restytucyjnych wobec konsumenta w przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytowej. Europejski sąd nie wypowiedział się również w przedmiocie zasadności tego rodzaju roszczeń banku (w szczególności w zakresie ewentualnego roszczenia o zapłatę odsetek za korzystanie z udostępnionego kapitału).

Po drugie omawiany wyrok nie zawiera jednoznacznych wskazówek dotyczących sposobu obliczania przedawnienia ewentualnych roszczeń banku wobec konsumentów w przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytowej. Uściślając – Trybunał nie wypowiedział się, jakie zdarzenie stanowić może początek biegu przedawnienia tychże ewentualnych roszczeń.